درویش خان Darvish نخستین آهنگساز دوره قاجار
در ۱۲۵۱ خورشیدی در یکی از خانواده‌های متوسط تهران، پسری زاده شد که نامش را غلامحسین نهادند. حاجی بشیر طالقانی پدر این کودک در گوشه‌ای از بازار که جایگاه ویژه تـذهیب‌کاران، قـلمدان‌سازان و سازندگان آلات موسیقی بود، حجره‌ای داشت. حاجی اندکی با موسیقی آشنا بود و سه‌تار می‌نواخت. به همین دلیل وقتی فرزندش به ۱۰ سالگی رسید، او را به دسته موزیک دار الفنون سپرد. غلامحسین ابتدا به فراگرفتن طبل کوچک مشغول شد و پس از چندی به نواختن شیپور پرداخت. نتیجه این دوره برای غلامحسین، آشنا شدن به خط نُت بین‌المللی و شناخت ریتم‌های مختلف و تربیت گوش موسیقایی‌اش بـود.
پدر غلامحسین همواره او را درویش Darvish می‌نامید، چنانکه هرگاه که می‌خواست فرزندش را صدا بزند، می گفت: درویش Darvish جان، اما غلامحسین نمی دانست این اسم، روزی ضمیمه نامش خواهد شد و حتی معروف به این نام می شود. او بارها از دوستانش خواست که او را فقط غلامحسین بنامند اما لفظ درویش Darvish چـنان بـر زبان‌ها جاری بود که بعدها مکمل نام و عنوان خـانوادگی‌اش شد.
غلامحسین درویش Darvish معروف به درویش خان بزرگ‌ترین و به نوعی نخستین آهنگساز عهد قاجار به شمار می رود. هم‌عصران او و به طورکلی موسیقی زمانه‌اش میراث چندین سده رکود و ایستایی در موسیقی رسمی ایرانی بودند و از چنین فرهنگ بسته و ناپویایی انتظار معجزه نمی‌رفت زیرا بیش‌تر هم نگرانی اساتید موسیقی اصیل ایرانی در آن عصر معطوف به حفظ و انتقال مـوسیقی بـه نسل‌های بـعد بـود. از طرفی در تمام ایران آن روزگار، تعداد افراد مطلع بـه رمز و راز ردیف موسیقی دستگاهی به تعداد انگشتان یک دست نمی‌رسید.
درویش خان دDarvish ر زمانه ای می‌زیست که ندای آزادیخواهی بلند شده بود. گذشته از این، روح آزاده وی نیز وابستگی و بندگی درگاه شعاع السلطنه را بر نمی‌تابید. او به عنوان یک هنرمند خواستار آزادی بود. دوست داشت در هر کجا که می خواهد ساز بزند و به هر که خودش دوست دارد، ساز بیاموزد.
همین مساله سبب شد تا درویش Darvish خان برای نجات خود و گریز از دست عوامل حکومتی به ناگریز به سفارت انگلیس پناهنده شود. از همین دوران به بعد درویش خان Darvish اندک اندک به یک هنرمند حرفه ای مبدل شد. هر چند که این حرفه برای ارتزاق او و خانواده‌اش کفایت نمی کرد اما به قول عارف قزوینی «حاضر نمی شد که هنر خود را برای گذران معاش خفیف و خوار کند…»
درویش خان Darvish را از این جهت می توان بنیانگذار موسیقی حرفه ای در دوران جدید به صورت مستقل و بدون وابستگی به دربار و دستگاه اعیان نامید و این شاخص ترین خدمتی است که از نظر اجتماعی او به اهل موسیقی ایران کرده است. زندگی هنری درویش خان Darvish نمونه ای از یک زندگی پاک و انسانی به شمار می رفت. درویش خان Darvish در دورانی که هنر و حتی شرافت انسان ها، مهم نبود عزت نفس و هنر خود را به بهایی اندک از کف نداد و افزون بر این همواره به دستگیری و استعانت از مستمندان شهره بود.
برگزاری کنسرت به خاطر حادثه دیدگان حریق بازار در گراند هتل، کنسرت به سود حریق زدگان آمل، کنسرت برای کمک به غارت شدگان ارومیه و… از جمله مواردی بود که درویش خان Darvish عواید حاصل از برگزاری آنها را به مردم فقیر می داد. سعدی حُسنی پژوهشگر در کتاب تاریخ موسیقی می گوید: نخستین تحول واقعی موسیقی را درویش خان Darvish آغاز کرد.
همچنین روح‌الله خـالقی موسیقیدان معاصر در وصف شرایط موسیقیایی آن زمان می‌نویسد: درویش خان Darvish ردیف آوازهای حسینقلی را خلاصه کرد و آنها را بـا ذوق مخصوص خود تلفیق می کرد و بدین‌وسیله هم زحمت طالبان این فن را کم کرد و هم روش آوازها را مطابق ذوق مردم زمان خود تغییر داد و چهارمضراب‌ها و قطعات ضربی به آنها افزود تا بیش‌تر سبب جلب شنوندگان شـود.
پیش‌درآمد از دیگر ابدعات درویش‌خان Darvish
از ابداعات دیگر درویش خان Darvish می توان از پیش‌درآمد نام برد. درویش خان Darvish وجود فُرم پیش‌درآمد را که یک قطعه ضربی سنگین و کامل اسـت در موسیقی ایرانی باب کرد. پیش درآمد در آواز نواخته می شود. در این ابتکار به نظر می‌رسد، وی از فُرم اورتور غربی الهام گرفته باشد اما نـوع پرداخت و شکل‌دهی پیش‌درآمدهای درویش خان Darvish ، شخصیتی مستقل از اورتـور غـربی بـه کار او بخشیده اسـت. با وجود گذشت نزدیک به ۱۰۰ سال از ابداع درویش خان، هنوز هم پیش‌درآمد جاذبه‌های خود را در موسیقی امروز ایران دارد.
درویش خان Darvish افزون بر این، تعداد زیادی تصنیف، چهارمضراب‌های بدیع و رنگ‌های کاملا ابتکاری، یکی‌دو قطعه به سبک غربی هم ساخته است. از میان آثار برجسته او می‌توان به چهار مضراب، ماهور، پیش‌درآمد «راک»، رنگ «قهر و آشتی»، تصنیف «ز من نگارم» در ماهور و تصنیف «بهار دلکش» در ابوعطا اشاره کرد. روح‌الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی آورده است: درویش خان Darvish تار و سه تار را نیکو می نواخت. مضرات و ناخنش ریز، مسلسل، نرم و خوش‌آهنگ بود و پنجه اش لطیف و تند و مخصوصا ذوق و سلیقه اش بسیار خوب و نوای سازش گرم و پخته بود.
کار درویش خان Darvish از این جهت اهمیت دارد که در عصر وی موسیقی‌دانان برجسته، چندان در بند ساخت آهنگ نبودند و به جز ۲ تصنیف‌ساز معروف عصر مـظفری یعنی علی اکبر شیدا و عارف قزوینی، هیچ فرد دیگری خلق آهنگ نمی‌کرد. این تصنیف‌سازان هم به معنی امروزی دنبال آهنگ ساختن نبودند بلکه متناسب بـا شرایط فرهنگی و اجتماعی زمان خـویش و بـهره‌گیری از ذوق خدادادی، تعدادی تصنیف را به طور هم‌زمان با شعر و آهنگ مربوطه آفریدند.
درویش خان Darvish با توجه به این که شاعر نبود، روی اشعار دیگران آهـنگ سـاخت که در آن روزگاران شناخته شده نبود، ضـمن این که ساخت موسیقی بی‌کلام نیز پس از وی رونقی بسزا یافت. به همین دلیل او نخستین فردی است که در موسیقی سده اخیر پس از سال ها سکوت با ذوق و دانش موسیقایی‌اش باب آهنگسازی را در موسیقی ایرانی گشود و نهضت وی تا به امروز همچنان پرتب وتاب به پیش می‌رود، اگرچه لطف آهنگ‌های امروزی بسان گذشته نیست.
حسینعلی مَلاح پژوهشگر عرصه موسیقی در شرح زندگانی درویش‌خان Darvish و درباره آثارش می‌گوید: آثار درویش Darvish از لحاظ ملودی بسیار غنی و از جهت پیوستگی نواها فوق العاده مطبوع است، پیداست به علم نواسازی چنانکه معمول عصر ما است، آشنایی نداشته اما سرشار است از احساس لطیف هنری که یگانه منبع و منشا ایجاد تمام آثار موسیقی است.
افزون بر تمام اینها درویش خان Darvish رنگ های بسیار زیبایی ساخته است که رنگ های ماهور همایون، شوشتری، اصفهان، سه گاه، ابوعطا و افشاری در دسترس است. آشنایی درویش خان Darvish با موسیقی اروپایی موجب شد که سرود مارش نیز بسازد. البته این آشنایی موجب گسیختگی وی از موسیقی ایرانی و پدیدآمدن روحیه اروپازدگی در وی نشد. از این سفرها یادگار ارزنده‌ای از بهترین نمونه‌های موسیقی صحیح و اصیل ایرانی برجای مانده است.
شناخته شده ترین آثار درویش خان Darvish برای مردم ایران تصنیف های او هستند. تصنیف «زمن نگارم، خبر ندارد» در مایه ماهور را شاید همه مردم ایران شنیده باشند. تصنیف معروف دیگر او در مایه سه گاه است که چنین آغاز می شود: صبحدم زمشرق طلوعی در جهان کن… این تصنیف که شعر آن از شاعری به نام حاجب است به وسیله صدیق تعریف هنرمند معاصر و با همراهی گروه شیدا و عارف به سرپرستی محمدرضا لطفی بازخوانی شده است. از درویش خان Darvish ۶ تصنیف به جا مانده که نت‌های آن موجود است و همگی بازنویسی شده‌اند.
برخی اعتقاد دارند، سیم ششم تار به وسیله این هنرمند به این ساز افزوده شده است تا از لحاظ کوک، قادر به ایجاد تنوع باشد. ایرج میرزا جلال الممالک تحت تاثیر توانایی و شور انگیزی وی در قطعه زهره و منوچهر می گوید: تار دهم درکف درویش خان Darvish تا بدمد بر بدن مرده جان
کلنل علینقی وزیری، مرتضی نی داود، موسی معروفی، حسین سنجری، یحیی زرین پنجه، سعید هرمزی، ابوالحسن صبا، عبدالله داور و… از جمله شاگردان درویش خان Darvish به شمار می روند. احد خواص در روزنامه زنگ در ۱۳۳۱ خورشیدی می نویسد: شاگردان درویش خان Darvish افزون بر هنر از ویژگی های اخلاقی استاد گرامی خود نیز استفاده های بسیاری کردند و او را از هر جهت مربی و مرشد خود می دانستند و همین عالم مرید و مرادی باعث شد که یک دسته شاگردان با وفا و هنر دوست زیر دست از او بار آمدند و موسیقی ایران را خلوص و صفایی دوباره ببخشند.
سرانجام درویش خان Darvish
درویش در اواخر عمر از لحاظ معیشت در وضیعت سختی به سر می برد. این موسیقیدان نامی در آذر ۱۳۰۵ خورشیدی درحالی که با درشکه به منزل می رفت با اتومبیل تصادف کرد و در اثر ضربه مغزی دار فانی را وداع گفت. مجموعه آثار درویش خان به وسیله ارشد تهماسبی گردآوری شده است. به طوری که در تابستان ۱۳۷۱ خورشیدی برای سومین بار تجدید انتشار یافت.
در روزنامه های اطلاعات و ناهید نیز شرحی به مناسبت درگذشت درویش خان نگاشته شده که عبارت است از: اگر رهگذری از تجریش به دربند برود و در نیمه راه سری به مقبره ظهیرالدوله بزند قبری کوچک می بیند که شاخه های انبوه نسترن برآن سایه افکنده است. اگر شاخه ها را کنار بزند این اشعار را که اثر طبع شکوهی مدیر روزنامه ناهید است روی سنگ مزار او می خواند:
درویش اگر از این جهان رفت مشنو که فقیر و ناتوان رفت
درویش هنر ور زمان بود استاد هنر ور زمان رفت
-
پیش‌درآمد:درویش‌خان از پیشگامان ابداع و گسترش پیش‌درآمد به شکل امروزی در موسیقی ایرانی است. پیش‌درآمد قطعه‌ای ضربی است که پیش از اجرای آواز یا تصنیف اجرا می‌شود و به عنوان مقدمه‌ای برای ورود به دستگاه یا آواز عمل می‌کند.
-
آهنگسازی:درویش‌خان آهنگساز و نوازنده تار بود و آثار مشهوری از او به جای مانده است. تصنیف‌های او مانند “بهار دلکش” و “ز من نگارم” از جمله آثار ماندگار موسیقی ایرانی هستند.
-
رهبری ارکستر:درویش‌خان رهبری ارکستر کنسرت‌های انجمن اخوت را بر عهده داشت و در سازماندهی و اجرای این کنسرت‌ها نقش مهمی ایفا کرد.
-
سبک نوازندگی:درویش‌خان به عنوان فردی صاحب سبک در نوازندگی تار شناخته می‌شود و سبک او تأثیر بسزایی بر نوازندگان پس از خود گذاشته است.
-
مشارکت در ضبط آثار:درویش‌خان در ضبط آثار موسیقی با دیگر هنرمندان همکاری داشت و دو صفحه از آثار او به همراه چند نوازنده و خواننده دیگر به یادگار مانده است.
-
الگوسازی:درویش‌خان به عنوان یک هنرمند برجسته، الگوی بسیاری از نوازندگان و آهنگسازان پس از خود بود و تأثیر او در توسعه موسیقی ایرانی غیرقابل انکار است.
بهترین آموزشگاه موسیقی ( Music Institute ) در غرب تهران 1404 (West Tehran )