صدای آرام و پررمز و راز سه تار (setar) برای ایرانیها یادآور خلوت، تأمل و نجواهای روح است. سازی با تاریخ چند صدساله که ریشه در فرهنگ، عرفان و احساس ایرانی دارد و امروز در آموزشگاههایی مانند آونگ به شیوهای علمی و نوین تدریس میشود. این مقاله روایت پیوستهای از پیدایش و دگرگونی سه تار (setar) تا امروز است.
۱. ریشههای کهن سه تار (setar)
پژوهشگران خانوادهٔ سه تار (setar) را از تبار دوتار میدانند؛ سازی با دو سیم که بعدها برای غنای صوتی به آن نخ سوم و سپس سیم چهارم افزوده شد. همین تغییر باعث پیدایش صدایی ظریفتر و چند لایه شد که ویژگیِ خاص سه تار (setar)** به شمار میرود.
در دوران صفویه و قاجار، این ساز جایگاه ویژهای در محافل روحانی داشت. استادانی چون میرزا عبدالله فراهانی قواعد ردیف را برای سه تار (setar)** تدوین کردند و شیوههای مضراب، کوک و جملهبندی را تثبیت کردند.
۲. صدای ماندگار سنت؛ از میرزا عبدالله تا احمد عبادی
تحول بزرگ در تاریخ سه تار (setar) با ظهور احمد عبادی رقم خورد. عبادی با بهکارگیری کوکهای خاص مانند «افشاری» و «نوا» و بازی با سکوت میان نغمهها، سه تار (setar)** را از ساز خانقاه به ساز اندیشه تبدیل کرد. صدای او در رادیوی تهران و آثار نمایشی دههٔ ۱۳۴۰ تصویر تازهای از لطافت ایرانی ارائه داد.
۳. تار و پودِ رابطهٔ سه تار (setar) با عرفان و شعر
هر نغمهٔ سه تار در امتداد واژههای مولانا و حافظ است. صداهای آرام ولی ژرف این ساز همواره با مضامین ذکر، عشق و مراقبه درهم آمیخته. در گذشته نوازندگان، سه تار را «ساز گوش دادن» مینامیدند نه «ساز نمایش»، چراکه هدف آن حل شدن در نغمه بود نه رقصیدن در ردیف تکنیک.
۴. پیوند مکتب عبادی–تجویدی در آموزشگاه موسیقی آونگ
در روزگار ما، آموزشگاه موسیقی آونگ پاسدار همین اصالت است. استاد صمدی، شاگرد مستقیم استاد عبادی و تجویدی، در این مؤسسه سعهٔ صدر سنت و علم را در هم آمیخته.
روش تدریس او بر پایهٔ حس شنیداریِ مکتب عبادی و درک هارمونیک مکتب تجویدی است؛ یعنی همان نقطهای که سه تار از تکرار صرفِ گوشهها فاصله میگیرد و به بیان شخصی نوازنده میرسد.
در کلاسهای استاد صمدی، هنرجو از همان سطح مقدماتی با مفهوم «فکر کردن به هر نغمه» آشنا میشود تا سه تار برای او حکم دفترِ شعرِ روزانهاش را پیدا کند.
۵. ساختار صوتی و حس فیزیکی سه تار (setar)
سه تار از کاسهای با چوب توت و دستهای افرا ساخته میشود و چهار سیم دارد: سفید اول، سفید دوم، زرد سوم و بم چهارم.
ویژگی منحصربهفرد آن تماس مستقیم انگشت با سیم است؛ مضراب ندارد بلکه با ناخن نواخته میشود. همین تماس پوست و فلز است که سه تار را به ساز «احساس زنده» تبدیل میکند.
در هر حرکت مضراب، شدت و زاویهٔ دست چپ رنگ متفاوتی میآفریند؛ کوچکترین تغییر در فشار یا ریز، صدایی تازه میآورد که در کلاسهای تمرکز و ظرافت آونگ بارها بازبینی میشود.
۶. نقش سه تار (setar) در موسیقی ایرانی معاصر
با ظهور چهرههایی چون حسین علیزاده و محمدرضا لطفی، سه تار از خلوت تنهایی خارج و وارد صحنههای بینالمللی شد.
ترکیب این ساز با ارکستر زهی یا پدهای الکترونیک نشان داد که لطافت و قدرت لزوماً دو قطب جدا نیستند. امروز در بسیاری از کنسرتهای تلفیقی، صدای سه تار (setar)** در محور میکس شنیده میشود.
۷. سه تار (setar) در کلاسهای آونگ؛ گفتگو با صدا
در آونگ، دورههای سه تار در سه سطح برگزار میشود: مقدماتی، میانرده و پیشرفته.
هر هنرجو از ترم اول با مبانی کوک و درک «فضای دستگاه» آشنا میشود؛ در ترم چهارم تمرکز بر بداههنوازی و خلق جملههای خودی است.
استاد صمدی اجرای هنرجویان را ضبط میکند و با تحلیل شنیداری، ضعفهای میکروسکوپی در ریزها و کششها را بهصورت تخصصی اصلاح میکند.
هدف نهایی در آونگ این است که هنرجو نه صرفاً نوازنده، بلکه گویندهٔ سه تار شود.
۸. سه تار (setar) و روان انسان – صدای مراقبه
در سالهای اخیر، روانشناسان هنر از سه تار بهعنوان سازِ درمانگر یاد میکنند. ارتعاشات محدود و نرم آن باعث ایجاد حالت آلفا در مغز و کاهش تنشهای روزمره میشود.
آونگ با همکاری گروه موسیقی درمانی خود، کارگاه «نغمه و ذهن» را با محور سه تار برگزار کرده است که هنرجویان ضمن اجرا، روش تنفس و تمرکز صوتی را نیز میآموزند.
۹. آیندهٔ سه تار (setar) در جهان دیجیتال
فنّاوری امروز امکان داده صدای سه تار در قالب سمپل و پلاگینهای VST به استودیوهای جهانی راه یابد.
اما چیزی که جایگزینپذیر نیست، روح دستِ انسانی است که تارها را به صدا درمیآورد. آونگ باور دارد هر چقدر تکنولوژی پیش برود، آن «ضربهٔ اول ناخن» که با نیت زده میشود، روح ساز را زنده نگه میدارد.
۱۰. جمعبندی؛ صدای هویت ایرانی
سه تار (setar) در عمق خود بخشی از تاریخ و تفکر ایرانی است. ساز شاعران، فیلسوفان و دلدادگان.
از میرزا عبدالله تا احمد عبادی، از تجویدی تا استاد صمدی در آونگ، این رشتهٔ کوچکِ فلزی همچنان حاملِ روحِ بزرگ موسیقی ماست.
به قول استاد صمدی:
«وقتی سکوت را شنیدی، تازه وقتِ سه تار زدن است.»
بهترین آموزشگاه موسیقی در غرب تهران 1404 (West Tehran )( Music Institute )